Mijn hart maakt een sprongetje. En ploft direct met een dof geluid weer terug op zijn plaats.
Ik lees een artikel in Binnenlands Bestuur over de plannen om armoede in Nederland aan te pakken. Mijn hart springt op als ik aan het einde van het artikel lees dat minister Schouten van mening is dat er een cultuuromslag nodig is vanuit de overheid. “Van systemen naar mensen”.
Yes!! Daar ben ik het zo hartgrondig mee eens dat inderdaad mijn hart er even van opspringt.
Het ploft ook direct weer neer als ik me realiseer dat de maatregelen die nu gepresenteerd zijn allemaal vanuit het systeem komen. Wat ook maar weer duidelijk maakt dat de theorie kennen één ding is en diezelfde theorie in de praktijk brengen iets heel anders.
Leren van fouten
Even voor de duidelijkheid: ik schrijf dit artikel vanuit de intentie om een positieve beweging in gang te zetten en te versterken. Vanuit de wens om nuttige inzichten en handvatten te delen. Het is nergens mijn intentie om “eens even lekker tegen de beleidsmakers en de overheid aan te schoppen”. Er zijn er al genoeg die dat doen.
Het artikel in BB geeft echter een paar prachtige voorbeelden van de valkuilen die juist die systeemwereld in zich heeft. En die valkuilen kunnen we pas gaan ontwijken als we ze eerst herkennen. Ik licht ze daarom graag toe.
Valkuil 1: de SMART doelstelling
Het begint met de doelstelling: Het aantal kinderen dat in armoede leeft moet in 2025 gehalveerd zijn (t.o.v. 2015). Vijf jaar later moet de totale armoede en schuldproblematiek gehalveerd zijn.
Dit is duidelijk een systeem georiënteerde doelstelling. Rekening houdend met wat haalbaar is, wat realistisch is. En SMART geformuleerd, want dat hebben we de afgelopen decennia zo geleerd.
Het lastige van SMART is alleen dat het alle inspiratie, passie en alle menselijkheid uit je doelstelling wringt. SMART staat dus een (écht) mensgerichte benadering in de weg.
Een mensgerichte doelstelling zou iets zijn als: In alles wat we doen zijn we gericht op het zo snel mogelijk en definitief uitbannen van armoede onder kinderen, schuldproblematiek en armoede in het algemeen.
Inderdaad: niet SMART. Niet echt heel concreet meetbaar, minder duidelijk controleerbaar en dus, en daar komt een belangrijk systeemaspect, niet geschikt voor ons huidige democratische/politieke systeem. Want hoe moet het parlement nu gaan controleren of de minister en de ambtenaren wel degelijk “in alles” steeds “gericht zijn op het zo snel mogelijk en definitief uitbannen”?
Het systeem zelf staat dus een omslag van systeemgericht naar mensgericht in de weg. Maar dat wil gelukkig niet zeggen dat een cultuuromslag niet alsnog mogelijk is. Ik kom daar straks nog op terug.
Er is namelijk nog iets geks met SMART doelstellingen en het huidige systeem: SMART geformuleerde doelstellingen dagen je uit tót de doelsteling. En niet verder.
Dat heeft met onze neurologische programmeringen te maken. We doen het graag goed. We behalen graag doelen. Dat is handig om te weten en de SMART formulering maakt daar ook goed gebruik van. Maar als het doel is om 50% vermindering te behalen voor 2025 dan is dat waar ik me op richt. Niet op minder, maar ook niet op meer. Sterker nog: in het huidige systeem van controle en verantwoording kan het te snel je doelen behalen ook weer negatief worden uitgelegd: had ik dit niet vooraf kunnen weten? Heb ik bewust de kamer verkeerd ingelicht? Je snapt hem vast al wel.
Vanuit een mensgerichte benadering is het ondenkbaar dat we überhaupt accepteren dat in Nederland kinderen in armoede leven. Hoezo zouden we accepteren dat ook maar één kind in dit land in armoede leeft? Dus waarom dan in 2025 nog steeds 100.000 kinderen in armoede? 100.000! En waarom in 2030 nog steeds armoede en schuldproblematiek in Nederland? En let op: met de nu geformuleerde doelstelling hebben we het niet over die uitzondering, die enkeling. Nee, we hebben het over in 2030 de helft van wat in 2015 was: 450.000 mensen! Geef mij één goede reden waarom we dit zouden accepteren.
Het systeemdenken roept nu: ja, maar het is niet haalbaar om het helemaal uit te bannen. We hebben er het geld niet voor. Daarmee kom ik direct op een ander belangrijk punt.
Systeemgerichtheid = systeemgericht denken
Systeemgericht zijn is niet iets dat in de lucht zit of in het drinkwater. Het is iets dat in ons allemaal zit. In ons denken. In onze gewoonten. In hoe we het geleerd hebben en gewend zijn. We doen het dus zelf. We hebben zo geleerd om alleen plannen te presenteren die haalbaar zijn dat we helemaal vergeten zijn hoe het is om verder te dromen, verder te durven gaan dat wat haalbaar is.
Maar stel je eens even voor hoe de wereld eruit zou zien als de inspirerende leiders die ons voorgingen zich hadden beperkt tot het systeemgerichte denken. De speech van Dr. Martin Luther King. De ambitie van Nelson Mandela. De projecten van Moeder Theresa.
Ze zouden er alle drie waarschijnlijk niet eens aan begonnen zijn. Want hoe kun je in je eentje discriminatie uitbannen? Apartheid? Armoede? Achteraf kunnen we wel stellen dat hun bijdragen gigantisch groot zijn geweest. Ze hebben héél veel weten te bereiken. Door niet realistisch maar idealistisch te blijven denken. Door een groot en niet realistisch doel na te streven hebben ze meer bereikt dan wanneer ze met een haalbaar plan waren gekomen. Dat is de kracht van mensgericht en dus idealistisch denken. Je haalt misschien je ideaal niet maar je komt geheid verder dan wat je dacht dat realistisch gezien haalbaar zou zijn.
Valkuil 2: voortborduren op bestaande regels
Het tweede wat opvalt is dat gekozen wordt voor het uitbreiden / oprekken van bestaande maatregelen. Hogere uitkeringen. Verhoging van het minimumloon. Mogelijk het sociaal minimum verhogen (dat wordt nog onderzocht door een commissie 😊). Het beter regelen van de schuldhulpverlening. Ervoor zorgen dat meer mensen gebruik maken van de mogelijkheden die er (ook nu al) zijn.
Begrijp me goed: ik snap deze maatregelen en ze zullen zeker een positieve bijdrage hebben. Maar deze regels en systemen (een sociaal minimum, een minimumloof, een uitkering, schuldhulpverlening) hebben niet kunnen voorkomen dat op dit moment 900.000 mensen in Nederland onder de armoedegrens leven.
En toch blijven we dan voortborduren op deze maatregelen. Het is een beetje als proberen met een boor een balk door te zagen. Dat werkt niet. En ja, die boor veroorzaakt wel kleine gaatjes in die balk. En met genoeg kleine gaatjes naast elkaar komt er een moment dat inderdaad die balk door is. Maar ik denk dat iedereen wel snapt dat je in dat geval toch beter een zaag kunt pakken. Effectiever, sneller, gemakkelijker, netter, efficiënter.
Wil je het meest effectieve beleid opstellen? Begin dan met een leeg canvas. Als je helemaal opnieuw zou kunnen beginnen en je kon leren van de ervaringen van het verleden en uit andere landen, wat zou je dan doen? En een heel belangrijke vraag in het mensgericht denken: welk experiment zou je willen uitvoeren?
Die zin roept waarschijnlijk direct vragen en mogelijk zelfs weerstand op. Hoezo experimenteren met overheidsgeld? Hoezo experimenteren met mensen, met, in dit voorbeeld, mensen die in armoede leven? Waarom kiezen voor risico als we ook zekerheid kunnen bieden?
Het antwoord op die vragen is: omdat experimenteren óók het risico met zich meebrengt dat je iets nieuws ontdekt. Iets dat beter, sneller, slimmer werkt. Iets dat effectiever en uiteindelijk goedkoper is.
Ik bedoel hier nadrukkelijk niet te zeggen dat we sowieso alles maar overboord moeten gooien wat we hebben. Maar ik daag graag uit om ook buiten de gebaande paden te durven lopen. Iets uitproberen.
Armoedebeleid als voorbeeld
Ik gaf al een voorbeeld van een mensgerichte doelstelling als het om armoedebestrijding gaat: In alles wat we doen zijn we gericht op het zo snel mogelijk en definitief uitbannen van armoede onder kinderen, schuldproblematiek en armoede in het algemeen.
Het feit dat de minister (nog) niet voor deze doelstelling heeft gekozen, neemt niet weg dat dat op gemeentelijk niveau natuurlijk alsnog wél kan. Neemt niet weg dat jij, als beleidsmaker, dit alsnog kunt voorstellen. En daarbij zijn er heus wel mogelijkheden om de voortang te meten en om verantwoording af te leggen.
Begin met een leeg canvas. Wat zou de ideale aanpak zijn? Als je helemaal opnieuw kon beginnen? Wat zou dat kosten? Wat zou het opleveren?
Breng vervolgens in beeld: wat kost de huidige aanpak? Wat kost het direct (aan uitkeringen) maar wat kost het ook indirect? Aan administratieve kosten? Hoeveel ambtenaren zijn ervoor nodig om alle regels te volgen, te toetsen, toezicht te houden?
Als het over armoedebeleid gaat bijvoorbeeld: er zijn wereldwijd al diverse succesvolle experimenten uitgevoerd met een basisinkomen. Het is namelijk al heel lang bekend dat arme mensen minder verstandige besluiten nemen als het gaat om voeding en andere uitgaven. Dat is niet omdat arme mensen dom zijn maar omdat arme mensen een constante stress ervaren op een heel wezenlijk iets: het wel (of juist niet) kunnen voorzien in de eerste levensbehoefte van jezelf en je kinderen.
Die stress zorgt ervoor dat de focus constant op de korte termijn is. Deze dag. De eerstvolgende maaltijd. Zonder te kunnen overzien wat het effect daarvan op langere termijn is. Tel daarbij op nog de schaamte die armoede met zich meebrengt.
Het huidige systeem aan maatregelen, bijstand en allerlei extra maatregelen, neemt deze stress niet weg. Bovendien werkt bijstand niet bemoedigend als het gaat om het zelf opbouwen van een bestaan. Een parttime baan naast een uitkering loont niet. In tegendeel. Dat stimuleert niet en houdt mensen juist gevangen in een uitkering. Het wordt pas aantrekkelijk als je de bijstand kunt verruilen voor een redelijk goede fulltime baan. Maar voor een alleenstaande ouder is dat in praktische zin weer niet haalbaar. En op die manier zorgt het systeem (alle regels en protocollen bij elkaar) er onbedoeld voor dat het probleem in stand blijft. Terwijl er tegelijkertijd enorm veel tijd, energie en geld wordt gestoken in het oplossen.
In zo’n geval kan het enorm lonend zijn om vanuit dat blanco canvas te beginnen. Wat zou er gebeuren als we een bepaalde groep een basisinkomen zouden geven. No strings attached. In Londen is ooit een soortgelijk experiment uitgevoerd met een tiental daklozen. Die kregen een appartement aangeboden. Ook zonder verdere voorwaarden. Zonder allerlei verplichtingen en lasten die daarbij kwamen. De resultaten waren verbluffend. 8 van de 10 daklozen kregen hun leven weer op de rit. Ze kickten af van een verslaving, volgenden een opleiding, gingen aan het werk. 8 van de 10! Dat is 80%. Best een aardig rendement. Bovendien bleek dat de kosten van de 10 appartementen maar een fractie waren van de kosten die daarvoor besteed werden aan toezicht, het voorkomen en oplossen van overlast etc. Hoe zou dat in het geval van armoedebestrijding kunnen uitpakken?
Zou je een dergelijk experiment kunnen uitvoeren met bijvoorbeeld één specifieke doelgroep? Bijvoorbeeld éénoudergezinnen met twee of meer kinderen die al meer dan 4 jaar achtereen onder de armoedegrens leven? Om welke aantallen zou het dan gaan in jouw gemeente? Zou het een experiment kunnen zijn dat te overzien is? Zou je je daarvoor hard willen maken bij de politiek?
De cultuuromslag begint bij jou en bij mij
De overheid moet een cultuuromslag maken. Van systemen naar mensen. Minister Schouten en ik zijn het met elkaar eens. Een cultuuromslag is een omslag in denken én doen van mensen. En iedereen kan daarmee beginnen. We hoeven niet te wachten totdat Den Haag het goede voorbeeld geeft. Jij en ik kunnen er gewoon vandaag mee beginnen.
Wat zou je idealiter willen bereiken op jouw beleidsterrein? Niet belemmerd door huidige budgetten of regels of wat dan ook. Wat is jouw hoogste ideaal?
Hoe zou je dat, stap voor stap, voor elkaar kunnen krijgen? Welke eerste kleine stap zou je kunnen zetten?
Als je met een blanco canvas kon beginnen, hoe zou je het dan willen aanpakken?
Welk (overzichtelijk) experiment zou je dan als eerste willen uitvoeren?
En niet onbelangrijk: wat zou het voor jouzelf betekenen om op deze nieuwe manier te denken en te werken? Wat zou het je opleveren? Aan energie? Aan voldoening? En natuurlijk ook hele concrete resultaten!
Het huidige systeem is namelijk meer dan alleen “een systeem”. Het is een systeem dat gevuld wordt en gebruikt wordt door mensen. En het systeem bestaat uit zoveel meer dan alleen de regering en het parlement.
Er zijn in Nederland bijna 1 miljoen ambtenaren. En jij bent er daar één van. Jij kunt het verschil maken. Want een klein verschil is ook een verschil. En een kleine beweging nu kan over langere termijn een heel groot effect hebben.
Hoe nu verder?
Heb ik iets getriggerd? Had je tijdens het lezen een aha moment? Of had je misschien een sh*t moment? Allebei is prima. Want zo’n moment kan de start zijn van groei in jouw leiderschap. Wil je daar een keer met mij over van gedachten wisselen? Of wil je eens met me sparren naar aanleiding van dit artikel? Maak vandaag nog een afspraak voor een virtuele kop koffie. Ik zie ernaar uit om je te ontmoeten.
